Ostoja dzikiego ptactwa i raj dla wędkarzy. O Górnośląskim Pojezierzu w rozmowie z prof. Mariuszem Rzętałą Data dodania: 2020-07-05

Gliwiczanie wolny czas chętnie spędzają nad zbiornikiem Czechowice. Narzekać nie mogą także mieszkańcy powiatu. Jezioro Rzeczyckie (Dzierżno Duże), Dzierżno Małe czy Jezioro Pławniowickie to urokliwe miejsca. 

Uściślijmy: sztucznych jezior. Bo na Górnym Śląsku praktycznie nie ma wyraźnych form krajobrazu polodowcowego. Naturalne zbiorniki wodne można policzyć na palcach jednej ręki. Jeżeli już się trafiają, to starorzecza.

Tak, na przykład poprzez odcięcie wałem od obecnego nurtu. Mają przeważnie sierpowaty kształt.

Bo ten termin wykluł się dopiero w latach 70. minionego stulecia. Przez długi czas występował w cudzysłowie. Panował bowiem pogląd, że słowo pojezierze jest zarezerwowane dla terenów młodoglacjalnych, jakie powstały na skutek działania lądolodu. W ramach swoich badań naukowych postanowiłem policzyć, ile tak naprawdę na naszym terenie znajduje się zbiorników wodnych.

Grubo ponad cztery i pół tysiąca! Większość ma małą powierzchnię, mniejszą od jednego hektara. Ale są i duże jeziora sztuczne – chociażby Goczałkowice, Paprocany, Pławniowice czy Dzierżno Duże. Kiedy policzyłem już ilość zbiorników oraz dodałem ich powierzchnię, mogłem obliczyć tzw. jeziorność Górnego Śląska.

Jeziorność to stosunek powierzchni jezior do ogólnej powierzchni analizowanego obszaru. Wskaźnik ten podawany jest w procentach. Jeziorność Górnośląskiego Pojezierza Antropogenicznego wynosi ponad 2,7 proc.

Kilkakrotnie więcej, aniżeli w sąsiednich krainach geograficznych. I – to jest chyba najciekawszy wniosek – porównywalnie z terenami młodoglacjalnymi, utożsamianymi z największą koncentracją jezior w Polsce.

Dlatego w kwestii używania terminu pojezierze naukowcy zawarli kompromis: OK, nazywajmy w ten sposób ten obszar, ale z przymiotnikiem antropogeniczne.

Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w XVIII wieku w Anglii, a na kontynent dotarła na początku XIX stulecia. Jednak już wcześniej na Górnym Śląsku dochodziło do przeobrażeń krajobrazu. Tutaj osiedlała się ludność napływowa, więc urbanizacja robiła swoje. W epoce przedindustrialnej ludzie zakładali stawy hodowlane, budowali groble, zapory, młyny. Powstanie fabryk, hut i nowoczesnych kopalń tylko zintensyfikowało te przemiany. Zaczęto na przykład wydobywać w wielkich ilościach piasek, którym uzupełniano pustki poeksploatacyjne w wyrobiskach górniczych. Kiedy piasek się wyczerpał, doły po nim zalewano. Tak powstały chociażby Pławniowice czy oba jeziora Dzierżno.

Wybierano tańszy sposób rekultywacji.

Niestety, ekonomia nie zawsze idzie pod rękę z ekologią. W wyniku zalewania pól wydobywczych krajobraz uległ trwałej zmianie. Ekosystem lądowy został zastąpiony przez wodny. Pojawiła się inna flora i fauna.

Dokładniej przyjrzałem się temu pierwszemu. Powierzchnia Dzierżna Dużego wynosi blisko 520 hektarów. To dwa razy więcej niż Pławniowice. Utworzono go w 1964 roku w środkowej części doliny rzeki Kłodnicy przez zalanie dwóch wyrobisk popiaskowych, oddzielonych rozmytą obecnie groblą.

Jezioro Pławniowickie jest młodsze o dekadę. Mimo że oba jeziora są blisko siebie i mają podobną genezę, różnią się nie tylko wielkością, ale i przeznaczeniem. Pławniowice pełnią funkcje rekreacyjne. Dzierżno Duże to przede wszystkim naturalny odstojnik dla wód Kłodnicy. Chociaż niewiele brakowało, a i Pławniowice nie byłyby dziś miejscem kąpieli. Przez pierwszy okres istnienia zbiornik ten, od wschodu, zasypywany był odpadami pogórniczymi. Na szczęście szybko przerwano te działania.

Od samego początku założono, że ten akwen będzie naturalną oczyszczalnią Kłodnicy. Na dnie zbiornika ma osiadać wszystko, co przyniesie rzeka. Szczególnie zanieczyszczona jest tzw. strefa cofkowa, czyli rejony wpływania Kłodnicy. Tam powinno się prowadzić podręcznikowe lekcje ochrony środowiska! W delcie gromadzi się wszystko: od materiałów pościekowych po miał węglowy – praktycznie cała tablica Mendelejewa. Dla mnie ten rejon jest strefą wielkiego zagrożenia ekologicznego. Wszystko dlatego, że Kłodnica do niedawna stanowiła jedną z najbardziej zanieczyszczonych rzek w Polsce! Odpowiedzialne za to były zakłady przemysłowe, gęsta zabudowa mieszkaniowa i przemysł ciężki. Dziś jest już jednak dużo lepiej.

Na przykład przeciwpowodziowa. Rezerwa wody utrzymywana jest na poziomie sześciu milionów metrów sześciennych. W ostatnich latach zbiornik przyjął wiele razy nadmiar wody, ratując przed zalaniem okoliczne wioski. Inną, nieco zapomnianą, ale jeszcze 20, 30 lat temu bardzo ważną funkcją jeziora było utrzymanie odpowiedniego poziomu wody w Kanale Gliwickim. Dzięki temu możliwe było śluzowanie.

Dzisiaj Jezioro Rzeczyckie to także miejsce spacerów, wycieczek rowerowych, plażowania.

Paradoksem jest, że im bardziej teren był zanieczyszczony, tym bardziej odradzała się... przyroda. Bo nikt w nią nie ingerował. Ludzie tam nie zaglądali, bowiem – jak pan wspomniał – śmierdziało. Natura samodzielnie się zregenerowała. Podobnie zresztą jak, na przykład, w Czarnobylu.

Dzierżno Duże to jedna z ciekawszych ostoi zimowych dla ptaków wodno-błotnych w skali całego kraju. Najwięcej jest kaczek krzyżówek, głowienek i czernic. Pojawiają się gęsi białoczelne, gęsi zbożowe, perkozy dwuczube, krakwy. W wodzie występują też skorupiaki rozwielitki. Za ich sprawą, pod koniec lat 90. minionego stulecia, na brzegach wyrastały namioty zbieraczy. Ludzie odławiali plankton i oddawali do skupu. Skorupiaki są cenione przez akwarystów, gdyż stanowią niskokaloryczny pokarm dla mieczyków, gupików, skalarów.

Nie. Zresztą, zdecydowana większość wędkarzy łowi tam typowo rekreacyjnie, trzymając się zasady „złów i wypuść”. Regulują to przepisy dotyczące szczegółowych i ogólnych warunków uprawiania amatorskiego połowu ryb na wodach ogólnodostępnych Polskiego Związku Wędkarskiego w Katowicach. Inna sprawa, że pływające tam okazy osiągają rekordowe rozmiary – chociażby wspomniany karp, ale też leszcze lub karasie. Kiedy badałem Dzierżno Duże i rozmawiałem z wędkarzami, ci, pytani, czy jedzą złowione ryby, zarzekali się: „No co pan, one śmierdzą fenolem”. Ale wiem, że panuje opinia, jakoby bezpieczniejsze dla zdrowia było łowienie w okolicach Kanału Gliwickiego. Bzdura – to przecież wciąż ta sama woda!

Nie. One mają tam po prostu znakomite warunki rozwoju, chociażby ze względu na łatwy dostęp do substancji odżywczych. Zresztą, nikt celowo tego zbiornika nie zarybiał. Ryby pojawiły się naturalnie, chociażby w wyniku migracji, tarła, przenoszenia ikry przez ptaki lub rośliny. 

Bo taki rodzaj rekreacji nie jest tam zabroniony. Nie ma strefy ciszy. A co nie jest zabronione, jest dozwolone.

Tego bym stanowczo odradzał. Bo chociaż optycznie woda jest czysta, nie jest zdatna do kąpieli. Zanurzenie w niej można odchorować! Zresztą, w Rzeczycach nie ma legalnego kąpieliska, więc każdy, kto wchodzi do wody, robi to na własne ryzyko i własną odpowiedzialność.

Do tego niezbędna jest poprawa jakości wody. Uporządkować trzeba by było wspomnianą już strefę cofki. W zachodniej części akwenu odpowiednia wydaje się metoda tzw. rury Olszewskiego. 

Mówiąc najprościej: na odprowadzaniu wód dolnej warstwy jeziora za pomocą rury działającej na zasadzie lewara. Inna nazwa to eksperyment kortowski. Po raz pierwszy metodę zastosowano w 1956 roku w Jeziorze Kortowskim, a pomysłodawcą był wybitny hydrobiolog, prof. Przemysław Olszewski.

Jest tylko jeden problem w przypadku Rzeczyc – trzeba byłoby odciąć dopływ zanieczyszczeń Kłodnicą. Oczyszczenie zbiornika nie jest prostą sprawą, bo sporo kosztuje chociażby bagrowanie.

Bagrowanie w Rzeczycach już miało miejsce. Wtedy na wodzie pojawiły się maszyny przypominające dźwigi. Z ich pomocą usuwano warstwy osadów dennych. W tym przypadku nie było jednak problemów z utylizacją – zebrany materiał wysyłano do elektrowni w Rybniku, bowiem charakteryzował się wysoką kalorycznością.

Wbrew pozorom jest to realny scenariusz. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby ze ścieków zrobić czystą wodę, nawet taką gotową do spożycia. Mamy dziś środki techniczne, by to wykonać. Ale, aby wspomniany przez pana scenariusz się ziścił, potrzebna jest współpraca Wód Polskich z samorządem. Chyba najbardziej takim rozwiązaniem zainteresowane powinny być władze Gliwice i powiatu gliwickiego. Bo one mają największe możliwości finansowe.

Zagospodarowaniu Dzierżna sprzyja konfiguracja jego dna. Wykorzystując dawną groblę, można stworzyć dwa oddzielne akweny. Z jednego korzystaliby wędkarze i ornitolodzy, a drugi byłby miejscem typowo rekreacyjnym, z wydzieloną plażą i kąpieliskiem.