Zerwana False Flag. Konflikt wokół wystawy w Czytelni Sztuki Data dodania: 2024-01-19

Miała być wystawa prezentująca projekt artystyczny gliwickiej artystki - fotografki Jadwigi Janowskiej. Czytelnia Sztuki - Muzeum w Gliwicach, miejska instytucja kultury, zerwała ją jednak. Poszło o zapisy umowy, którą Janowska dostała na kilka dni przed wystawą. Ta sprawa, o której głośno w kręgach artystycznych, dotyka bardzo istotnej kwestii: przekraczania granic. Bo do czego może się posunąć instytucja kultury, i na jakie ustępstwa, nie powodujące naruszeń koncepcji a także poczucia sprawiedliwości, może zgodzić się osoba autorska? 

Flase Flag odsłona pierwsza

Jadwiga Janowska (rocznik 1994) mieszka i tworzy na Śląsku. Pierwsze fotograficzne kroki stawiała w gliwickiej grupie fotograficznej Aczkolwiek. Jest absolwentką Instytutu Twórczej Fotografii (Institut Tvůrčí Fotografie) w Opavie. Uczy też fotografii i kreacji przekazu wizualnego na Uniwersytecie Jana Długosza, na Wydziale Sztuki. W 2018 roku zdobyła główną nagrodę za fotoreportaż w kategorii Young Poland na konkursie Grand Press Photo. Jest laureatką nagrody im. Jana Sawki na festiwalu Fama (2021 rok) oraz zdobywczynią drugiej nagrody w konkursie Talent Roku organizowanego przez Pix House (2021). Jej prace były prezentowane w kraju i za granicą. Nad projektem False Flag/Fałszywa Flaga pracuje od 2019 roku. Jest on podzielony na dwie części: w pierwszej Janowska fotografuje wieżę z różnych punktów miasta i w różnych deformacjach, np. odbijającą się w szybach okolicznych domów, w lusterkach skuterów, itp., jak również przedmioty i reprezentacje graficzne, które ją przedstawiają. W drugiej - siebie z wieżą. - Kontrast między „obiektywnymi”, bardziej topograficznymi zdjęciami masztu, a „subiektywniejszym” spojrzeniem, umieszczającym człowieka na tle wieży, pozwala mi podkreślić turystyczny aspekt tego miejsca, jak również stanowi mój sposób poszukiwania sobie w tej przestrzeni – opowiada o projekcie Janowska. 
Wykonała setki zdjęć, a False Flag prezentowano na wystawach poza Gliwicami i poza Polską. - Projekt o gliwickiej radiostacji, symbolu zrośniętego z miastem i jego przeobrażeniach w tkance miejskiej i popkulturowej pokazywany był w Weronie, Rotterdamie, Oslo. Prace z cyklu znajdują się w kolekcji norweskiego Preus Museum National Museum of Photography. Od samego początku jednak najbardziej chciałam pokazać je w Gliwicach. Praca nad projektem, wystawą i publikacją trwa już od kilku lat, a ja i bliskie mi osoby zainwestowały w nią czas i pieniądze - tłumaczy fotografka. 

False Flag odsłona druga

Gliwice były więc dla niej i dla projektu ważne. Dlatego ucieszyła się z zaproszenia Czytelni Sztuki, renomowanej galerii i przestrzeni wystawowej. Projekt się spodobał i, po ustnych ustaleniach, rozpoczęto przygotowania do wystawy oraz do wydania artbooka. - Po czterech latach pracy i kilku miesiącach przygotowywania wystawy, niecałe trzy tygodnie przed wernisażem, w przeddzień produkcji i w chwili, kiedy informacje o wystawie zostały upublicznione, otrzymałam propozycję umowy. Zaproponowane warunki były dla mnie skrajnie niekorzystne i rażące na tle innych umów z jakimi miałam do czynienia. Po skonsultowaniu się z innymi przedstawicielami świata sztuki, przy próbie rozmów i negocjacji, umowa zamieniła się – na jeszcze gorszą, zaś moja argumentacja zignorowana i wykpiona. Nie mogłam się zgodzić na oczekiwania instytucji, szczególnie przedstawione na tak późnym etapie, czego konsekwencją jest brak wystawy oraz mającej jej towarzyszyć publikacji – Janowska poczuła się potraktowana protekcjonalnie. 

False Flag odsłona trzecia

Czytelnia Sztuki wycofała się z wystawy, co jest działaniem bez precedensu: w ponad 10-letniej jej działalności taka sytuacja nie miała miejsca. Wydano także oświadczenie, w którym, szczegółowo, opisano zarówno finanse przedsięwzięcia (czyli ile pieniędzy wydano na wystawę i na co je wydano) oraz zastrzeżenia co do pewnych rozwiązań artystycznych – chodzi o zaproponowaną przez fotografkę okładkę artbooka. „Muzeum było zainteresowane wsparciem młodej, nieznanej szerzej fotografki pochodzącej z Gliwic w oryginalny sposób interpretującej obecność gliwickiej radiostacji nie tylko w fizycznej, ale także wyobrażonej przestrzeni naszego miasta i jego mieszkańców. Kolejnym celem muzeum, który jest realizowany przy okazji każdego tego rodzaju przedsięwzięć, było pozyskanie fotografii do zbiorów Działu Fotografii Artystycznej. Ramowe warunki przedsięwzięcia zostały określone ustnie na długo przed przystąpieniem do jego wykonania. Muzeum współpracowało zgodnie z p. Janowską od kilku lat korzystając z jej usług jako fotoreporterki i osoby dokumentującej wystawy czasowe. Mieliśmy zatem uzasadnione przekonanie, że nasza współpraca przy „False Flag” przebiegnie w równie dobrej atmosferze, bez istotnych przeszkód” - dowiadujemy się z oświadczenia. Co do wspomnianych finansów : planowany budżet to 20 tys. złotych. Jednakże, „w takcie przygotowań poszerzający się zakres oczekiwań fotografki sprawił, budżet wykonawczy projektu wzrósł dwukrotnie, do 40 tys. To dużo jak na możliwości finansowe niewielkiego, miejskiego muzeum. Mimo tego muzeum zakupiło na użytek projektu aranżacyjnego „False Flag” kosztowne ściany ekspozycyjne; zleciło dwukrotnie projekt edytorski artbooka; zapłaciło za tekst do wstępu do publikacji; zapłaciło za korekty językowe oraz tłumaczenia tekstów na język angielski; zakupiło kilkadziesiąt ramek do eksponowania fotografii na wystawie; zobowiązało się zapłacić za wydruk wszystkich fotografii – w różnych formatach - prezentowanych na wystawie (na wybranym przez fotografkę papierze barytowym); zaprojektowało i zamówiło druk folderu ulotnego; kuratorka zbiorów fotografii artystycznej napisała tekst do tegoż folderu. W zamian Muzeum oczekiwało przekazania przez p. Janowską do muzealnych zbiorów fotografii artystycznej, w formie darowizny, 15 fotografii wybranych z tych, które miały być prezentowane na wystawie, za których druk, nota bene, Muzeum miało wcześniej zapłacić (patrz wyżej). Mimo dużego zaangażowania rzeczowego i finansowego Muzeum w przedsięwzięcie pani Janowska uznała ww. oczekiwanie Muzeum za cyt. „całkowicie nieakceptowalne”. - Sam zaproponowałem realizację projektu w Czytelni, gdyż uważałem, i uważam nadal, że jest interesujący i wartościowy. Nigdy tej oceny, na żadnym etapie nie zmieniłem. Mimo opinii rzucanych w rozgorączkowaniu pod adresem Muzeum, bolesnych dla mnie i współpracowników w Muzeum, nie zmieniamy naszego zdania o False Flag jako projekcie artystycznym - komentuje Grzegorz Krawczyk, szef Czytelni Sztuki. Dodaje także, że nie przyjmuje zarzutu, by fotografka była traktowana protekcjonalnie. - Była traktowana z ogromną dozą sympatii, cierpliwości i atencji. W projekt FF było zaangażowanych trzech świetnych pracowników Muzeum, którzy znają się na swojej robocie, którzy mieli do czynienia z wieloma artystami i ich projektami, które przez kilkanaście lat jakie upłynęły od momentu otwarcia w 2010 roku Czytelni, zrealizowaliśmy. Nie jesteśmy instytucją przemocową, nie używamy narzędziowo artystów w wbrew ich woli, traktujemy ich po partnersku, co nie oznacza, że wykonamy każdą ich zachciankę, że przystaniemy na dowolne stawiane przez nich warunki, że spełnimy wszystkie ich oczekiwania – mówi Krawczyk.

False Flag odsłona czwarta 

Janowska z kolei stawia pytanie: czy to, że nie chciała bezwolnie na wszystko się zgadzać i stawiała sprawę jasno, ma być powodem zerwania umowy? - Ze strony muzeum nie dostałam na etapie przygotowywania wystawy nikogo do pomocy - osoba kuratorska została znaleziona przeze mnie, wykonała szalenie dużo dobrej pracy i to za darmo. To po pierwsze, po drugie projekt wystawy i główna część książki, układ prac i okładka została zaprojektowana przeze mnie i osobę kuratorską, dalej format prac dostosowałam w większości do zasobu jakim dysponowało muzeum aby nie było tutaj kosztów z ich strony. Produkcja prac miała zamknąć się w około 5 tysiącach i gdyby muzeum oznajmiło, że nie ma funduszy sfinansowałabym to sama lub wcześniej znalazła dofinansowanie. Na żadnym etapie nie byłam informowana jaki planowano budżet, ani ile co kosztowało gdyż wycena wydruków była po mojej stronie. I nie przewidziano także dla mnie honorarium – wylicza Janowska. 

False Flag odsłona piąta

Przedmiotem sporu stała się także okładka zaplanowanego artbooka towarzyszącego wystawie. Chodzi o posłużenie się alfabetem Braille’a. „Nie chcieliśmy autoryzować takiego konceptu. Raziło nas instrumentalne użycie narzędzia, które służy osobom niepełnosprawnym w poruszaniu się w świecie i komunikowaniu z tymi, którzy widzą. Było w pomyśle p. Janowskiej coś co nas uwierało, coś co intuicyjne odbieraliśmy jako przekroczenie, którego czynić się nie powinno. Korzystanie z narzędzi służących osobom niepełnosprawnym na polu sztuki, w oderwaniu od ich pierwotnej funkcji, jest w ocenie Muzeum naganne. Używając alfabetu Braille’a sugerowało bowiem coś czego w projekcie Janowskiej nie było i nie ma, a więc jakąś szczególną atencję, troskę wyrażaną w stosunku do osób niewidzących. Gdyby przedsięwzięcie „False Flag” było realizowane galerii prywatnej, a nie instytucji publicznej, może ktoś podjąłby tego rodzaju ryzykowną grę, ale i tak w naszej ocenie nie mogłoby się obejść bez poważnego komentarza. Jednakże pole wolności w tego typu podmiotach/galeriach jest znacznie szersze niż to, na którym porusza się instytucja publiczna. Muzeum nie chciało być rzecznikiem czegoś co - słusznie bądź nie - mogłoby być odebranie jako akt niewrażliwości, coś co budzi niesmak” - czytamy w oświadczeniu Muzeum. 
Autorka False Flag widzi to jednak inaczej. Początkowo bowiem muzeum zgodziło się na koncept z alfabetem Braille'a, a w miarę upływu czasu zaczęło zgłaszać wątpliwości, sugerując, że to Czytelnia zaproponuje okładkę i finalnie zdecyduje jak ma wyglądać. - Uznałam, że nie powinno to tak wyglądać. False Flag to projekt artystyczny, który musi się konceptualnie spinać. I nie wyobrażam sobie, że ktoś w moim projekcie ma decydować za mnie. Okładka zaproponowana przez nas miała być jednokolorową, czarną okładką z wyciętymi otworami, przez które prześwitywałoby zdjęcie. Układ tych otworów odzwierciedlał układ liter w alfabecie Braille’a (który został stworzony bazując na języku szyfrów). Tajemnicze kropki wycięte na okładce stanowiły szyfr, zagadkę do rozwiązania – wyjaśnia Janowska, która takie działania nazywa cenzurą. 

False Flag odsłona szósta 

Krawczyk wskazuje, że miał to nieszczęście, iż obserwował katastrofalne skutki cenzury.- W PRL kiedy kulturę sprowadzono do tuby głoszącej jedynie słuszny światopogląd. Kultura, tak wtedy jak i teraz, jeśli zostanie zawłaszczona przez jakąkolwiek ideologię, stanie się nieautonomiczna, będzie pozorem samej siebie, będzie martwa. Z tego względu czuję wyłącznie obrzydzenie do cenzury, którą rozumiem jako instrumentalne, jednostronne ograniczanie wolności artystycznej ze względów ideologicznych. Można i należy się o kulturę spierać, ale nie można ulec pokusie zamykania w ten, czy inny sposób ust tym wszystkim, którzy patrzą na świat inaczej niż my. Z tego względu nie mogę i nie będę autoryzował jakichkolwiek przedsięwzięć, które są przekroczeniem wolności wypowiedzi, nadużyciem, czy wymuszeniem – dodaje szef Czytelni Sztuk 

False Flag odsłona siódma 

Na wystawę, zaplanowaną na 26 stycznia, na pewno cieszyła się publiczność: gliwiczanka proponuje projekt o symbolu Gliwic w renomowanej gliwickiej galerii. Wymarzoną wręcz sytuację zatruł konflikt o pryncypia. Z jednej strony uznać można, że zarówno dla Czytelni Sztuki, jak i dla autorki – fotografki pryncypia mają fundamentalne znaczenie. Instytucja ma swoje ograniczenia, artystka ich mieć nie chce i broni swoich artystycznych granic. Z drugiej, wystawia się publiczność na bardzo niekomfortową sytuację, odmawiając jej dostępu do artystycznych wypowiedzi. 

Małgorzata Lichecka